فروش تپاله برای چاپ لغت‌نامه دهخدا
لغت‌نامه دهخدا مهم‌ترین کتاب مرجع است که در دوره‌ی معاصر به زبان فارسی نوشته شده است. اندیشه‌ی تولید این کتاب مرجع در جریان جنگ جهانی اول به ذهن دهخدا آمد. عقب‌ماندگی کشور ما از دیگر کشورها و آسیب‌هایی که از قدرت‌های بزرگ می‌دیدیم، دهخدا را به این نتیجه رساند که باید آگاهی مردم را افزایش داد. به نظر او برای افزایش آگاهی مردم نخست باید معنی لغت‌ها را به آن‌ها آموزش داد.
دهخدا از همان روزی که این اندیشه به ذهنش آمد، کار گردآوری لغت را آغاز کرد. او کتاب‌های بسیاری را خواند و معنای لغت‌های آن‌ها را نوشت. او برای هر لغت شواهد بسیاری از شعرهای فارسی آورد. کار روز به روز سخت‌تر می‌شد تا این‌که گروهی از پژوهشگران زیر نظر دکتر محمد معین به همکاری با دهخدا پرداختند. کار گردآوری لغت سرعت گرفت و جلدهای نخست برای چاپ آماده شد.
طرح فروش تپاله
در آن زمان سازمان پشتیبان و پول کافی برای چاپ و نشر به آسانی فراهم نبود. افزون بر این، ارزش کار دهخدا هنوز برای کارگزاران آن دوره روشن نبود. در این میان یکی از درجه‌داران ارتش آن دوره به نام سرتیپ حبیب‌الله شیبانی طرحی را برای فراهم کردن بودجه‌ی لازم برای چاپ لغت‌نامه پیشنهاد کرد. بر پایه‌ی این طرح، دولت باید بخشی از درآمد فروش تپاله‌های اسبان ارتش را به این کار اختصاص می‌داد.
در آن زمان ارتش ایران سواره‌نظامی با اسب‌های بسیار داشت. تپاله‌ی اسب‌ها را گردآوری می‌کردند و در جاهایی به نام مغازه پهن» می‌فروختند. تپاله‌ها را برای سوخت حمام مصرف می‌کردند. به نظر می‌رسد فروش تپاله درآمد خوبی داشته است. هنگامی‌که حساب و کتاب دقیق انجام شد، نخست وزیر آن زمان به این نتیجه رسید که بهتر است این پول را صرف کاری مهم‌تر بکند. ماجرا را از زبان دهخدا بخوانید.
از پهن‌خانه تا لغت‌نامه
روزی وزیر دارایی وقت به نزد من آمد. از آمدنش متعجب شدم، زیرا هرچند آشنایی دیرینه بود، اما مراوده متروک بود. پس از تعارفات متداول گفت: امروز پس از جلسه‌ی هیأت وزیران از من خواسته شد بیاییم و ببینیم شما چه می‌کنید و روزگار را چگونه می‌گذرانید. گفتم: بحمدالله سلامتم و به کار لغت مشغول، طالب کاری نیستم و تنها آرزومندم که این کتاب چاپ شود و در دسترس مردم قرار گیرد.
آن وزیر رفت و شنیدم که به دستوری درصدد برآمدند که محلی برای تأمین هزینه‌ی طبع کتاب دست و پا کنند و از صاحب‌منصبان لشکری، پاک‌نهادی به نام سرتیپ حبیب‌الله خان شیبانی پیشنهاد و تقبل کرده است که از محل فروش پِهِن اسبان قشون، بودجه‌ی این کار را تهیه کنند!
تعجب نکنید. آن روزگاران در سپاه ایران سواره‌نظام با اسب‌های بسیار بود، حتی در مجاورت میدان مشق، در جای فعلی هنرستان دختران، محلی برای فروش سرگین اسبان به نام مغازه‌ی پهن» وجود داشت که گرمابه‌داران سوخت گرمابه‌های خود را از آن‌جا می‌خریدند.
گزارش تأمین اعتبار هزینه‌ی چاپ لغت از محل مورد اشاره با تصویب مقامات به هیأت دولت رفت. اما آن‌جا نخست وزیر وقت به عذر این‌که یک تن توانایی انجام این کار عظیم را ندارد، با آن همداستانی نکرد. درآمد مورد پیشنهاد را صرف کارهای دیگری کردند و کار چاپ کتاب من معوق ماند.»
سرانجام چاپ شد
کار چاپ لغت‌نامه در سال ۱۳۱۹ش در چاپخانه‌ی بانک ملی آغاز شد اما با آغاز جنگ جهانی دوم و کشیدن دامنه‌ی جنگ به ایران، به انجام نرسید. در ۱۳۲۴ش نمایندگان مجلس شورای ملی تصویب کردند که سازمانی به نام مؤسسه‌ی لغت‌نامه‌ی دهخدا پدید آید و هزینه‌ی چاپ این اثر برعهده‌ی مجلس شورای ملی باشد. سرانجام نخستین جلد لغت نامه در سال ۱۳۲۵ش در ۵۰۲ صفحه منتشر شد.
دهخدا بیش از ۴۰ سال از عمر خود را برای گردآوری مواد لغت‌نامه صرف کرد. بیش از ۱۲۴ پژوهشگر در ۶۴ سال کوشیدند تا آن مواد را برای چاپ آماده کنند. چاپ نخست این شاهکار در ۲۲۲ جلد و روی هم ۲۶۴۷۵ صفحه در یک دوره‌ی ۳۴ ساله به انجام رسید. اکنون به صورت فشرده‌تر و در جلدهای کم‌تر منتشر میشود. این نخستین و بزرگ‌ترین پژوهش گروهی در زمینه‌ی کتاب مرجع در ایران است.
منبع:
دبیرسیاقی، محمد، مقالات دهخدا، انتشارات تیراژه، ۱۳۶۲-۱۲۶۴
معین، محمد، دهخدا، مقدمه‌ی لغت‌نامه، انتشارت دانشگاه تهران،
درباره این سایت